Xã Văn Yên trước cách mạng tháng Tám năm 1945, theo sách Tên làng xã và địa giới các tỉnh Bắc Kỳ của tác giả Ngô Vi Liễu (Nhà xuất bản Văn hóa Thông tin Hà Nội ấn hành năm 1999), năm 1925 vùng đất xã Văn Yên ngày nay có tên gọi là Làng Vân Yên, thuộc tổng Ký Phú, huyện Đại Từ, tỉnh Thái Nguyên, Làn Vân Yên lúc đó có các xóm Làng Cả, Đầm Mây, Nan Buồn,xóm núi, xó Gò, xóm Ban, Vườn Trầu. Sau cách mạng tháng Tám năm 1945 theo sách Từ điển Thái Nguyên do Ban Tuyên giáo tỉnh Thái Nguyên (xuất bản năm 2016), làng Vân Yên đổi thành xã Vân Khánh. Cuối năm 1953 khi bước vào thời kỳ giảm tô xã Vân Khánh đổi thành xã Văn Yên.

* Vị trí địa lý: xã Văn Yên là xã miền núi thuộc phía Nam huyện Đại Từ, cách trung tâm huyện Đại Từ 12 km; phía Đông giáp xã Ký Phú, phía Nam giáp xã Đạo Trù huyện Tam Đảo tỉnh Vĩnh Phúc, phía Bắc giáp xã Lục Ba, phía Tây giáp xã Mỹ Yên.

Xã có tổng diện tích đất tự nhiên toàn xã là 2.454,96 ha: chia ra đất nông nghiệp 2.227ha (trong đó đất sản xuất nông nghiệp 543,5ha, đất lâm nghiệp 1.648,18 ha; đất nuôi trồng thủy sản 35,32ha); đất phi nông nghiệp 217,58 ha, đất chưa sử dụng 10,38ha. Về dân số, tính đến tháng 8/2020 xã Văn Yên có 2.319 hộ và 8.073 nhân khẩu. Địa bàn xã được phân chia thành 15 xóm, xã có 05 cơ quan (trương Mầm non, trường Tiểu học, trường THCS, cơ quan xã, trạm y tế); có 9 dân tộc trong đó dân tộc Kinh chiếm 96%.

Nhân Dân Văn Yên có truyền thống yêu nước , xã đã có những đóng góp to lớn trong đấu tranh chống giặc ngoại xâm, và xây dựng đất nước: Cuối thế kỷ 14 đầu thế kỷ 15 giặc Minh xâm lược nước ta, Lưu Nhân Chú là người con của Văn Yên đã tuyển mộ binh sĩ phò vua lê đánh giặc, Lưu Nhân Chú đã cùng với những người con Văn Yên, có mặt ở mọi chiến trường: Thanh Hóa, Nghệ An, Ai Lao, Đất bắc biên giới và lập chiến công rất lớn ở các trận chủ chốt: Khả Lưu (Nghệ An - 1424), Tây Đô (Thanh Hóa - 1425), chặn địch ở vùng đất Bắc (1426), Xương Giang (1427)... đỉnh điểm là ngài đã chỉ huy đánh tan đại quân tiếp viện của giặc và chém đầu chủ tướng Liễu Thăng tại Ải Chi Lăng (Lạng Sơn-1427). Vương thông bị vây chặt ở Đông Quan, tiệt đường phải ký hòa ước và rút quân về nước. Đất nước hoàn toàn được giải phóng. Với tài năng và công lao to lớn trong chiến đấu, ông đã được nhà vua phong cho chức tể tướng đứng đầu hàng võ, kiêm coi chính sự nhà nước. Năm 1981 được nhà nước ta xếp hạng di tích cấp cuốc gia, và xây dựng đền thờ tưởng nhớ ông tại khu vực núi Văn, Núi Võ.  Trong giai đoạn kháng chiến chống Pháp, Văn Yên là hậu phương vững chắc, là nơi đảm bảo bí mật an toàn cho đơn vị quân đội và các cơ quan của Trung ương đóng quân, là nơi tiếp nhận và nuôi dưỡng thương binh từ mặt trận chuyển về, là xã có đóng góp sức người, vật chất lớn cho kháng chiến, với 91 đồng chí tham gia bộ đội chiến đấu trên các mật trận; có 7 Đ/c đã anh dũng hy sinh; có 12 Đ/c bị thương trong chiến đấu, đã góp phần cùng cả nước làm nên chiến thắng lịch sử Điện biên Phủ, với thành tích đó đã được Đảng, Nhà nước phong tặng danh hiệu Anh hùng LLVT Nhân dân trong thời kỳ kháng chiến chống Pháp xâm lược; Trong giai đoạn kháng chiến chống Mỹ giai đoạn vừa phải sản xuất vừa chiến

đấu, vừa phải kiến thiết xây dựng địa phương, với khẩu hiệu thóc không thiếu một cân, quân không thiếu một người nhân dân Văn Yên đã có 364 thanh niên lên đường tòng quân ra mặt trận. có 49 đồng chí đã anh dũng hy sinh, 40 đồng chí bị thương trên các chiến trường. Trong cuộc chiến tranh bảo vệ biên giới tây nam và biên giới phía bắc có 342 thanh niên lên đường bảo vệ tổ quốc có 11 đồng chí anh dũng hy sinh; 11 bị thương trên các chiến trường. Chải qua các cuộc chiến tranh bảo vệ tổ quốc Văn Yên chúng ta có 67 người con anh dũng hy sinh, 63 TB, gửi một phần xương mấu tại các mặt trận, 17 BB, 130 nạn nhân CĐ ra cam, 2 mẹ Việt nam anh hùng. Đây là minh chứng cho sự cống hiến hy sinh của Nhân dân Văn Yên trong các cuộc chiến tranh bảo vệ tổ quốc.

Năm 2019 xã Văn Yên được Nhà nước công nhận là xã An toàn khu (ATK).

- Về cơ cấu kinh tế: nông nghiệp chiến 28%; công nghiệp - tiểu thủ công nghiệp chiếm 37%; thương mại dịch vụ 35%.

Đảng bộ xã Văn Yên có 252 đảng viên, sinh hoạt tại 19 chi bộ (15 chi bộ xóm và 04 chi bộ cơ quan); HĐND xã có 25 đại biểu; cơ quan xã có 21 cán bộ công chức, về trình độ chuyên môn (trên đại học 01 đ/c, đại học 16 đ/c, trung cấp chuyên nghiệp 04);

- Về y tế, giáo dục: xã có 03/ nhà trường đạt chuẩn quốc gia (trong đó trường Tiểu học và THCS đạt chuẩn mức độ 2 và trường Mầm non đạt chuẩn mức độ 1); trạm y tế xã đạt chuẩn quốc gia. Chất lượng giáo dục và y tế ngày càng được nâng cao.

Năm 2020 xã Văn Yên đạt chuẩn nông thôn mới.

                                                                                                                    Uỷ ban nhân dân xã Văn Yên